Vendu Rotterdam is vereerd een zeldzaam Egyptisch kalkstenen muurreliëf aan te mogen bieden. Het betreft een fragment van een privégraftombe uit Asyut (Assioet). Het object dateert uit het Middenrijk, een periode in de Egyptische oudheid die duurde van ca. 2040 tot ca. 1780 voor Christus. Het Middenrijk startte met de verovering van de noordelijke provincies onder farao Mentoehotep II, de vijfde farao van de 11de dynastie, en ging verder onder Amenemhat I, de eerste farao van 12de dynastie. Zijn dynastieke opvolger Senoeseret of Sesostris III, de vijfde farao van de 12de dynastie, wist rond 1850 voor Christus het zuidelijker gelegen koninkrijk Nubië te onderwerpen. Door deze uitbreiding van het grondgebied ontstond ook een opleving van de binnen- een buitenlandse handel, waardoor tijdens het Middenrijk het verenigde Egypte een ongekende bloeiperiode doormaakte.
De necropolis van Asyut
Asyut was vanaf 2500 voor Christus de hoofdstad van Opper-Egypte en geld als een van de oudste steden van de wereld. Het lag bijna exact tussen de latere koninklijke residentiesteden Thebe en Memphis en profiteerde vanouds van haar belangrijke strategische ligging aan de Nijl. Volgens de oudst bekende religieuze teksten was Asyut stad waar Osiris, de latere koning van het dodenrijk en god van het eeuwige leven, in stukken lag opgebaard voor hij werd gemummificeerd. Zijn twee zusters wisten zijn ziel op te roepen, waarna hij zich als eerste koning of farao van Egypte weer bij de levenden vervoegde. Op grond van dit mythische verhaal waren in Asyut talloze kapellen en tempels aan Osiris gewijd, waar priesters allerlei ceremonieën voor de doden hielden en de stad zich ook tot een belangrijke religieus en cultureel centrum ontwikkelde. De bebouwing van de oude stad Asyut is in de loop der eeuwen verdwenen, maar in de nabijgelegen 200 meter hoge Westelijke Berg (Gebel Asyut al-Gharbi) herontdekte men omstreeks 1850 een grote necropolis met honderden uitgehouwen graftombes van oude Egyptenaren die zo dicht mogelijk begraven wilden worden bij de plek waar Osiris opstond. Hoewel de farao’s van toen zich nog steeds in piramides lieten begraven wordt het in rots uitgehouwen graf de nieuwe norm tijdens het Middenrijk voor de Egyptische elite. De grote betekenis van de necropolis van Asyut werd in de negentiende eeuw ook door archeologen onderkend. De graftombes werden in kaart gebracht en na 1900 vonden in samenspraak met de Egyptische autoriteiten de eerste archeologische opgravingen plaats. Door de jaren heen werden steeds weer nieuwe ontdekkingen in Asyut gedaan, waardoor de wetenschappelijke belangstelling voor de necropolis op de Westelijke Berg vrijwel onverminderd groot is gebleven. Recent zijn de laatste resultaten van The Asyut Project gepubliceerd, een Duits-Egyptisch archeologisch onderzoeksproject waaraan ruim zestien jaar is gewerkt.
De reis naar Abydos
Het zandstenen reliëf dat in Asyut is gevonden, draagt een afbeelding van een boot met zeven staande roeiers en een stuurman. Het zeil is gestreken zodat mag worden aangenomen dat het schip met de stroming mee naar het noorden drijft. De betekenis en functie van dergelijke rivierschepen in graftombes is niet exact bekend. Het zou om een ritueel vaartuig kunnen gaan, waarin de overledene samen met zonnegod Ra door de hemel vaart. Het is ook mogelijk dat het schip een funerair schip was, gebruikt om het gebalsemde lichaam van de overledene te vervoeren naar diens laatste rustplaats.
Maar de meest waarschijnlijke uitleg is dat het symbool staat voor een gemaakte pelgrims- of bedevaarttocht. Het was de oude Egyptenaren er alles aan gelegen tenminste één keer in hun leven de heilige plaats Abydos te bezoeken, het huidige El Araba El Madfuna, om de god Osiris een plengoffer te brengen of deel te nemen aan een van de vele ceremoniën die hier uit zijn naam werden gehouden. Rijke Egyptenaren lieten in Abydos een stèle oprichten, een houten of stenen pilaar met inscripties, als bewijs van hun bezoek of lieten hun gemummificeerde lichaam naar de tempel van Osiris brengen om in zijn macht te delen en of zijn hulp af te smeken. Volgens de oude teksten en het mythische verhaal was het in Abydos waar Osiris uit de dood herrees en als koning van het dodenrijk bepaalde hij of iemand verder mocht leven in het hiernamaals. De bedevaart naar Abydos was dermate belangrijk als overgangsrite naar het hiernamaals dat de bedevaartboot, of soms zelfs een kleine vloot aan bedevaartboten, zeer algemeen werd als wandbeschildering in graftombes en grafkamers van piramides. Naast de gebruikelijke voedselvoorraden, imitaties van huishoudelijke objecten, grafbeeldjes van dienaren (shabti’s) en amuletten met beschermende spreuken werden ook houten modellen van de bedevaartboot als grafgift meegegeven.
Over de herkomst
Het kalksteen reliëf is 61 x 65 cm groot en maakte zonder twijfel deel uit van een grotere wanddecoratie. Zo lijkt het schip oorspronkelijk groter te zijn geweest en ook de drie kolommen met blauw geschilderde hiëroglyfen blijken niet compleet bewaard gebleven. Vendu Rotterdam heeft de hiëroglyfische tekens, die van rechts naar links moet worden gelezen, laten vertalen. De rechter kolom leest ‘…woorden te spreken…’, de middelste kolom ‘…overstroming in…’ en de linker kolom ‘…voorsteven/achtersteven…’. De tekst is helaas te fragmentarisch om de precieze betekenis te achterhalen, maar heeft ongetwijfeld te maken met de veilige overtocht van de ziel van de overledene.
Het reliëf dat Vendu Rotterdam ter veiling aanbiedt, komt uit de collectie van de Hans de Munter uit Diemen. Hij was een gepassioneerd verzamelaar en amateurarcheoloog. Hij ondernam meerdere reizen naar Egypte en waar ter wereld hij ook kwam, verdiepte hij zich in de lokale geschiedenis. De Munter was de spreekwoordelijke ‘eeuwige student’. Hij bezat een omvangrijke specialistische bibliotheek, bestudeerde hiërogliefen, het Proto-Grieks, het Sanskriet en het spijkerschrift en zou tot aan zijn overlijden in 2022 als toehoorder colleges blijven volgen in Leiden en Utrecht. In december 1977 kocht hij bij Galerij Ancient Art b.v. in Amsterdam het muurreliëf voor een som van 12.250 gulden, dat blijkens de bewaard gebleven rekening afkomstig was uit Asyut in Egypte. Ancient Art opende in december 1972 aan de Overtoom 172 en was gespecialiseerd in ‘Oude Kunst en Archeologische Voorwerpen’. De zaak werd geleid door Johan Möger (1918-1994) geboren in Leerdam en woonachtig in Soestdijk en een kenner van Boeddhistische kunst- en cultuur en verzamelaar van oudheden uit het Midden- en Verre Oosten. Uit de talrijke verkopingen die hij in de jaren 60 en vroege jaren 70 onder zijn eigen naam deed aan het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, het Liverpool Museum en het Egyptische Museum in Berlijn blijkt dat zijn naam bekendheid genoot in de museale wereld. Hij werkte bij Ancient Art in Amsterdam samen met dr. Geoffrey E. Turner (1941-2018), een Engelse archeoloog die bekend stond als een autoriteit op het gebied van Neo-Assyrische architectuur. Hij had zich aan de universiteit van Cambridge verdiept in de cultuur van het Oude-Egypte, het Verre Oosten en Mesopotamië en het is bekend dat hij het British Museum adviseerde over het doen van enkele aankopen van archeologische voorwerpen die bij het veilinghuis Christie’s werden aangeboden. Omstreeks 1980 scheidden beide mannen hun wegen. Turner begon een eigen galerie in oudheden in Brussel, waar hij in 2018 overleed.
De herkomst van het reliëf is niet verder terug te voeren dan de rekening van Ancient Art b.v. van Möger en Turner, maar dat zij als handelaren in oude kunst in bezit waren van goede papieren behoeft geen enkele twijfel. De authenticiteit van het muurreliëf is bevestigd door drs. Mieke Zilverberg van de Kunsthandel Mieke Zilverberg, Ancient Art & Ancient Coins in Amsterdam.
Voor meer informatie vendurotterdam.nl. Betreft Kunst en Antiekveiling 28 mei 2024 (deel 1). Kavel 2033.