De Nederlandse Opstand (1568-1648) tegen de Spaanse koning Filips II was in de beginjaren weinig succesvol. In de loop van de 17de eeuw kwam de bevrijding van de Nederlandse Gewesten echter dichterbij en tussen 1609 en 1621 werden zelfs vredesonderhandelingen gevoerd. Hierdoor nam de belangstelling toe voor de behaalde successen op zee. Andries van Eertvelt was een van de schilders die zich specialiseerden in het verbeelden van deze zeeslagen, zoals de Slag om de Straat van Dover.
Andries van Eertvelt (1590-1652) werd geboren in Antwerpen, waar hij in 1609/1610 vermeld staat als lid van het plaatselijke Sint Lucasgilde. Hij wordt gezien als een van de belangrijkste en invloedrijkste Vlaamse zeeschilders van de 17de eeuw. Tot op heden is de leermeester van Van Eertvelt niet bekend, maar de naam van de in Antwerpen werkzame Pieter Brueghel de Oude wordt wel genoemd. Er is echter ook een Noord-Nederlandse invloed in het werk van Van Eertvelt vastgesteld, die doet vermoeden dat hij het werk van de Haarlemmer Hendrik Cornelisz Vroom (1566-1640), de grondlegger van de Noord-Nederlandse zeeschilderkunst, goed heeft gekend. Met name in het gebruik van het diepe groen voor het water en de voorliefde voor een levendige en dynamische compositie herinneren aan het vroege werk van Vroom.
Waar Vroom en zijn navolgers in toenemende mate kozen voor een gedetailleerde weergave van de individuele schepen, vinden we bij Van Eertvelt en zijn Vlaamse navolgers een voorliefde voor meer dramatiek in zowel de compositie, het coloriet als de verfstreken: een werkwijze die in de Italiaanse kunst bekendstaat als stile furioso. Van Eertvelt verbleef in de jaren 1628 tot 1630 in Italië, waar hij met zijn schilderstijl een blijvende indruk achterliet bij zijn hooggeboren opdrachtgevers. Ook na zijn terugkeer in Antwerpen was er in Italië nog steeds vraag naar zijn werk en ontving hij zelfs opdrachten uit Spanje en Portugal. Men had met name belangstelling voor mediterrane havengezichten en historische zeeslagen op groot formaat, waarin de ‘eigen’ vloot een hoofdrol speelde.
Portretten
Van Eertvelt werd in 1632 door zijn stadgenoot Anthony van Dyck, hofschilder van de Engelse koning Karel I, vereerd met een portret in olieverf. We zien de schilder aan het werk in zijn atelier met een zeestuk op zijn ezel. Een prent gebaseerd op dit portret nam Van Dyck op in zijn Icones Principum Viorum, een persoonlijke verzameling prenten met portretten van de beroemdste personen uit zijn tijd. Op een latere variant van deze prent, gegraveerd door Schelte à Bolswert, zien we Van Eertvelt met enkele papieren in zijn hand poseren voor een stormachtige kust met in de verte een schip in nood. Het onderschrift luidt: ‘Andreas van Ertvelt pictor triremivm navivmoqve maiorvm antverpiae’ (vrij vertaald: Andreas van Eertvelt, schilder van grote galeien en schepen, van Antwerpen).
Naast Pieter Paul Rubens waren Van Eertvelt en Van Dyck de beroemdste schilders in Antwerpen; de twee laatstgenoemden hebben ook samengewerkt. Omstreeks 1640 portretteerde Van Dyck de Antwerpse koopman Nicolaes van der Borght met in het verschiet een gezicht op de haven van Duinkerken dat aan Van Eertvelt wordt toegeschreven.
Van Eertvelt overleed in augustus 1652 op 62-jarige leeftijd in Antwerpen op een van de meest gewilde locaties van de stad. Hij had met het schilderen van zeestukken zijn fortuin gemaakt.
Heroïsche zeeslagen
Het thans bekende oeuvre van Andries van Eertvelt valt grofweg uiteen in enerzijds iets verstilde mediterrane havengezichten bij avondlicht en anderzijds grote zeeslagen in stormachtig weer waarbij de schepen vaak beeldvullend met elkaar slag leveren. Exemplarisch voor het laatste type werk is een zeeslag die recent door dr. Remmelt Daalder, kunsthistoricus en specialist in de zeeschilderkunst, is geïdentificeerd als de zeeslag die plaatsvond op 3 en 4 oktober 1602 voor de Vlaamse kust tussen Spaanse galeien en een geallieerde Engels-Nederlandse vloot. Doorslaggevend voor de identificatie van de voorstelling was de aanwezigheid van het kasteel van Dover uiterst links op het schilderij. De zeeslag staat in de Engelse maritieme geschiedenis bekend als The Battle of the Narrow Seas of The Battle at Goodwin Sands en in Nederland als De Slag om de Straat van Dover.
Historische achtergrond
Na het uitbreken van de Nederlandse Opstand in 1568 leefde de Spaanse koning Filips II al enige tijd in onmin met koningin Elisabeth I van Engeland. Zowel militair als financieel steunde zij de Nederlandse opstandelingen en stond toe dat de watergeuzen haar havens gebruikten om gekaapte ‘Spaanse’ schepen op te brengen en de lading in Engeland te verkopen. Om Elisabeth I op andere gedachten te brengen, bracht Filips II in de jaren 1586-1587 een enorme oorlogsvloot bijeen bestaande uit 22 galjoenen, 108 gewapende koopvaardijschepen en 17.000 militairen voor een invasie van Engeland. In de Nederlanden was men ook beducht op de komst van deze Spaanse Armada, wier komst overigens al maanden tevoren door Spanje werd aangekondigd, want zonder twijfel zou ook een landing op de Nederlandse kust worden ondernomen als de kans zich voordeed.
De uitreding van de Armada liep veel trager dan verwacht, mede doordat in het voorjaar van 1587 een Engelse oorlogsvloot een verrassingsaanval deed in de haven van Cádiz en 24 grote oorlogsschepen tot zinken bracht of beschadigde. Toen in mei 1588 de vloot uiteindelijk gereed was voor vertrek en vanuit Lissabon zee koos, vond in augustus voor de Engelse kust het eerste treffen met de Engelsen plaats. De strijd duurde echter niet lang, want door een plotseling opstekende storm raakte de Spaanse vloot in zware moeilijkheden. De krijgsraad besloot de invasie af te blazen en in de maand daarna moest Filips II toezien hoe de schepen van zijn onoverwinnelijk geachte Armada druppelsgewijs weer binnenvielen.
De vestingstad Sluis bleek van groot strategisch belang
Na de dood van Filips II in 1598 werd door zijn opvolger Filips III nog drie maal een vloot uitgerust om Engeland binnen te vallen, maar ook deze invasiepogingen bleven zonder resultaat. Filips III verlegde zijn aandacht naar de versterking van de land- en zeemacht in de Spaanse Nederlanden.
Andries van Eertvelt ‘De Slag om de Straat tussen Dover en Calais op 3 en 4 oktober 1602’. Olie op koper, 44 x 68,4 cm. Gesigneerd met monogram AE. Collectie Gallery Rob Kattenburg B.V.
De Slag om de Straat van Dover
In de zomer van 1602 vertrok voor dit doel een Spaanse vloot van zes galeien onder leiding van admiraal Frederico Spinola vanuit Lissabon al roeiend naar Sluis in Vlaanderen. Behalve de circa 1000 galeislaven, waren er 600 zeelieden en 1600 soldaten aan boord en kisten met geld voor het betalen van de bezettingsmacht. De vestingstad Sluis was in 1587 door de Hertog van Parma veroverd en bleek van groot strategisch belang. Het lag aan de monding van de Schelde en was daarmee de toegang tot het Spaansgezinde Antwerpen. Het stadje was ook een ideaal bruggenhoofd voor een eventuele toekomstige invasie van Engeland. Eenmaal aangekomen in het Kanaal werden de zes galeien van Spinola in de nacht van 3 op 4 oktober opgemerkt door een Engelse vloot onder bevel van Sir Robert Mansell, die direct voor de aanval koos. De Engelsen, die de Staten Generaal al eerder om assistentie hadden gevraagd bij de komst van vijandelijke schepen in het Kanaal, kregen kort daarna steun van een Nederlandse oorlogsvloot onder leiding van admiraal Jacob van Duyvenvoorde van Obdam en viceadmiraal Jan Adriaensz Cant. Op het schilderij van Van Eertvelt is te zien hoe enkele Spaanse galeien door een muur van met name Nederlandse oorlogsschepen wordt belaagd en er één galei tot zinken is gebracht. Volgens Daalder liep het voor Spinola in werkelijkheid nog slechter af. In de nacht van 3 oktober, en daags daarna, werden twee andere galeien in zinkende staat op het strand van Nieuwpoort gejaagd, leed een ander schipbreuk bij Calais en wist alleen de galei waarop Spinola het commando voerde veilig de haven van Duinkerke te bereiken. Aan Spaanse zijde kwamen ongeveer 2000 man om, terwijl er aan de geallieerde zijde vrijwel uitsluitend materiële schade te betreuren was.
De zeeslag werd gevierd als een glorieuze overwinning
Van Eertvelt schilderde ook een tweede, kleinere versie van de Slag om de Straat van Dover. Ditmaal is de blik niet gericht op Dover, maar op de rotsachtige Vlaamse kust ter hoogte van Calais. Op de voorgrond zien we hoe San Felipe, een Spaanse galei met dertig roeiers, een aanval inzet op een Engelse driemaster, die herkenbaar is aan de vlag met het St. George-kruis. Op de achtergrond zien we een vijftal Nederlandse oorlogsschepen, die de overige galeien naar de rotskust hebben gedreven en verhinderen dat zij naar open zee kunnen ontsnappen.
Andries van Eertvelt ‘De Slag om de Straat van Dover op 3 en 4 oktober 1602 tussen Hollandse oorlogsschepen en Spaanse galeien’. Olieverf op doek, 110 x 182 cm. Collectie Gallery Rob Kattenburg B.V.
Zeeslagen op bestelling
De zeeslag tussen Dover en Calais werd in eigen land gevierd als een glorieuze overwinning en werd ook vrijwel onmiddellijk in opdracht van de Staten Generaal in prent gebracht. Het belang van de overwinning, die voorkwam dat Sluis zich had kunnen versterken met een vloot galeien en een sterk bezettingsleger, werd een jaar later bevestigd door de verovering van Sluis door prins Maurits. Nog jaren later zou de slag tussen Dover en Calais worden vereeuwigd door bekende Hollandse meesters als Vroom en Adam Willaerts. In theorie was de zeeslag een overwinning van de geallieerde Engels-Nederlandse vloot, maar op het grote doek van Van Eertvelt is de Engelse participatie in de strijd behoorlijk gemarginaliseerd. In de verre achtergrond is slechts één Engelse vlag te ontwaren, zodat mag worden aangenomen dat het werk bestemd was voor de thuismarkt.
Op het kleinere schilderij op koper speelt het centraal geplaatste Engelse oorlogsschip dat strijd levert met een Spaanse galei de hoofdrol en zijn de Nederlandse schepen van ondergeschikt belang en naar de achtergrond verbannen. De vroegst bekende vermelding van het schilderij in de collectie van ene C. Turner uit Londen en het feit dat zich in het National Maritime Museum in Greenwich de grootste collectie Van Eertvelts bevindt, doet vermoeden dat het werk al snel zijn weg naar de Engelse markt heeft gevonden. Uit al het voorgaande mag men wel concluderen dat Van Eertvelt de eerste schilder was die de internationale markt bediende op het gebied van de zeeschilderkunst.
Kunsthandel Rob Kattenburg is reeds vijftig jaar gespecialiseerd in maritieme kunst en opereert internationaal. Het specialisme omvat voornamelijk Hollandse en Vlaamse schilderijen, tekeningen en grafiek uit de 17de, 18de en 19de eeuw met scheepvaart en cartografie als onderwerp.
Kunsthandel Rob Kattenburg BV
Eeuwigelaan 6
1861 CM Bergen NH
+31 (0)72 589 50 51
www.robkattenburg.nl
Bezoek op afspraak.