Een drinkuitfragment in de vorm van een mensfiguur dat ooit een beker sierde waarvan de kelk ontbreekt. Ongetwijfeld is dit glas vele jaren het middelpunt geweest van vrolijke drinkgelagen en aangeschoten gebruikers. Waarom voorzag men deze drinkuit dan van het gelaat van een boze man?
Een drinkuit (of drinkuyt) is een beker zonder voet. Werd de beker gevuld, dan was men wel gedwongen de inhoud te ledigen voordat hij daarna omgekeerd op tafel kon worden gezet. Dit gebruik was vooral in de 16de eeuw een populair tijdverdrijf en zal ongetwijfeld tot de nodige hilarische taferelen hebben geleid. Het feit dat er veel alcohol in het spel was en dat de drinkuit geen voet bezat, maar een klein versierd handvat, is er dan ook meestal de oorzaak van dat het drinkgerei voortijdig sneuvelde. Bij dit drinkuitfragment van groen waldglas dienden de bekende braamnoppen, die door de glasblazer op de borst van de mensfiguur werden aangebracht, voor meer grip tijdens het proosten en drinken. Er zijn verscheidene types drinkuitglazen gemaakt voor even zovele drinkspelletjes en toastceremonies. Waarschijnlijk is de glazen drinkuit in de vorm van een laars wel de bekendste. Daarnaast waren ook drinkuitglazen in vormen als tafelbellen, pistolen en kanonnen bijzonder populair. Tot ver in de 17de eeuw bleven de drinkuitglazen of stortebekers geliefd. Naast exemplaren van glas werden de voetloze bekers dikwijls uitgevoerd in zilver; denk maar aan de bekende molenbekers. Maar ook zijn er vroege steengoed- en aardewerkexemplaren bekend.
De Spaanse tirannie
In Vind werd slechts twee keer eerder een drinkuitbeker beschreven. Een mensfiguur van aardewerk, die beschreven werd door Hans van Gangelen in Vind 18 en een glazen drinkuit door specialiste Kitty Laméris uit de Collectie Six in Vind 19. De trechtervormige drinkuit uit de Collectie Six was een leuke ontdekking, omdat de beker ooit is opgenomen in het derde deel van Nederlands displegtigheden uit 1732, waarin Kornelis van Alkemade en Pieter van der Schelling naast het houden van maaltyden ook het drinken der gezondheden, onder de oude Batavieren, en vorsten, graaven, edelen en andere ingezetenen der Nederlanden beschreven. Ik fotografeerde de drinkuit in combinatie met de originele prent uit het boek. Ook nam ik wat foto’s bij de familie van een bijzonder glas in de grote pronkkast op de bel-etage, met name omdat de schrikwekkende mascarons erop me sterk intrigeerden. Nu is het vreemde dat bij ons fragment, dat in Delft is gevonden, exact dezelfde stempel werd gebruikt. Het groene fragment zou in de dichtbeboste wouden van Duitsland geproduceerd moeten zijn in het eerste kwart van de 17de eeuw, terwijl het glas uit de Collectie Six eind 16de eeuw in Antwerpen werd geproduceerd in de zogenaamde Façon de Venise stijl. Het is dan ook van helder, kleurloos glas dat dikwijls getekend is door een lichtgrijze zweem.
Omdat appliques op bekers en kruiken van steengoed dikwijls een propagandistische betekenis hebben, ga ik bij voorwerpen van glas van hetzelfde uit. Gelet op de ouderdom van beide glazen gingen mijn gedachten het eerst uit naar de hertog van Alva (1507-1582). De mascaron vertoont een grote gelijkenis met de afbeeldingen van de gevreesde Spaanse generaal die aan het eind van de Tachtigjarige Oorlog in de Nederlanden een waar schrikbewind uitoefende. De hangende snor, het puntbaardje en de dreigende blik spreken boekdelen. Het was 1566 toen Alva naar de Nederlanden werd gestuurd, alwaar dan net de Beeldenstorm heeft plaatsgevonden. De Spaanse koning, die des duivels is over de vernielingen die de protestanten hebben aangericht, stuurt daarom deze ijzervreter met 10.000 man onze kant op om de opstand de kop in te drukken. Hij vervangt landvoogdes Margaretha van Parma en stelt nieuwe wetten in. Door de zware straffen – waaronder veel publieke onthoofdingen – en torenhoge belastingen maakt de IJzeren Hertog zich de meest gehate figuur in de Lage Landen. Juist het wrede optreden van Alva doet het Nederlandse volk eensgezind tegen de Spaanse tirannie optreden.
Duc d’Alfs Uitluiding
Het was een vreugdevolle ontdekking om de mascarons aan Alva te kunnen koppelen. De traditie van een bekende toastceremonie staat natuurlijk ook gewoon beschreven in Nederlands displegtigheden. Hierin wordt de glazen drinkuit in de vorm van een tafelbel een Duc d’Alf genoemd. Op de ets van Frans van Bleyswijk is duidelijk het gezicht van de hertog te zien. De drinkuit en het gebruik Duc d’Alfs Uitluiding zijn uitvoerig beschreven: Gedenkwaardig is de glaaze drinkkroes bij de Heeren Staaten Generaal gebruikt bij die plegtige, grootmoedige, en door de geheele weereld beroemde afzweringe van den laatsten Graaf van Holland, en den magtigen Koning van Spanjen. Het klokvormige glas behoorde uiteraard in één teug te worden geleegd, waarna men de klepel van de bel in het omgekeerde glas kon laten luiden. Daarbij werd het volgende rijmpje door de aanwezigen uit volle borst ten gehore gebracht: Duc d’Alf, die heeft het te zwaar verbruid, Wij luijen den Koning van Spanje uit. Alva vertrok al in 1573, en dat luidde het begin in van de terugtrekking van de Spanjaarden.
Deze bekers waren niet zomaar bedoeld voor drinkspelletjes
Drinkuitglazen moeten veel zijn gebruikt bij het toasten op de ondertekening van het Plakkaat van Verlatinghe anno 26 juli 1581, waarin een aantal provinciën de koning van Spanje (Filips II) afzette als wetmatige heerser. Het Plakkaat kan daarom worden gezien als de eerste onafhankelijkheidsverklaring van de Nederlanden. Meer dan 50 jaaren verdrukt, en geplaagd, en dat door de heers-zugt van den grooten Keizer Karel de V, en de nog grooter geweldenarijen van zynen zoon, de Koning van Spanjen, Filips de II, en wel voornaamelyk door de ondragelyke wreedheden van den Hertog van Alba. Deze bekers waren dan ook niet zomaar bedoeld voor een drinkspelletje, hiermee werd een toast uitgebracht op het uitluiden van de Spaanse bezetter. Voor zo’n gelegenheid pakte men geen eenvoudig borrelglaasje uit de kast. Daar werden speciale glazen voor ontworpen en besteld bij de beste glasblazers.
Glasproductie in Antwerpen
Antwerpen was in de 16de eeuw uitgegroeid tot de rijkste handelsstad met de belangrijkste haven. De Italiaan Jacomo Pasquetti richt er in 1558 de eerste grote glaswerkplaats op en laat vervolgens verschillende glaskunstenaars uit Venetië overkomen. De drinkuitglazen met de kenmerkende Alva-gezichtsmascarons werden rond 1580 door hem geproduceerd. Het was nota bene Pasquetti die van de koning van Spanje het alleenrecht verkreeg om helderdoorzichtige kwaliteitsglazen voor de Nederlanden te produceren. In 1583 nam de Italiaan Mongarda de glasblazerij over, om in 1595 te worden opgevolgd door een zekere Gridolphi. Alle drie genoten zij dezelfde privileges, waardoor zij het monopolie hadden op de glasproductie en -handel vanuit Antwerpen. In de rekwestboeken van de stad wordt het Gelasenhuys van Pasquetti vaak genoemd en ongetwijfeld is daar ook archeologisch onderzoek gedaan. Maar hoe zit het dan met het fraaie glas uit de Collectie Six en het zeldzame waldglasfragment uit Delft? Bij het bekerglas uit de Collectie Six blijkt de voet er later onder te zijn gezet. Net als het drinkuitfragment van waldglas zou mogelijk ook dit glas oorspronkelijk een drinkuit kunnen zijn geweest dat het feestgewoel niet heeft weten te overleven. Vanwege het belang, kostbaarheid en de zeldzaamheid is er door middel van een zilveren schijfmontuur een ‘huwelijk’ mee tot stand gebracht met de voet van een ander glas. Ook is het Duc d’Alf glas op de prent van Nederlands displegtigheden zichtbaar aan de bovenzijde beschadigd.
Herkomst en overlevering
De Duc d’Alf glazen bleven nog lang in gebruik bij herdenkingen. Zo werd er in Franeker in 1781 nog gebruik van gemaakt bij de herdenking van het 200-jarig jubileum van het Plakkaat van Verlatinghe. Ook andere drinkglazen werden voorzien van een rinkelbel. Zo werd het gebruik van dergelijke glazen in de 17de eeuw vooral populair bij huwelijks- en doopplechtigheden. De afzichtelijke trekken van Alva maakten plaats voor allerlei zoetsappige gravures. Van de Duc d’Alf glazen met mascarons is er een tiental overgeleverd, waarvan de klepels het overigens niet overleefd hebben. Erg fraai is het exemplaar in het Corning Museum of Glass. Archeologisch zijn er slechts drie andere fragmentarische exemplaren bekend. Een Duc d’Alf tafelbel is gevonden in een beerput van het Prinsenhof in Delft en twee kleine fragmenten zijn aangetroffen in Antwerpen. Aan een ervan – dat zich in de collectie van Museum Vleeshuis bevindt – zit een zilveren handvat.
Al deze Duc d’Alf fragmentenzijn uitgevoerd in kleurloos glas in de Façon de Venise stijl. Het groene drinkuitfragment is daardoor vooralsnog het enige in zijn soort. Hoe dit mogelijk is, weet ik niet precies. Er is een aantal opties. Er zijn bewijzen dat Italiaanse glasblazers in Antwerpen hebben geëxperimenteerd met groen glas. Een andere mogelijkheid is dat Pasquetti, of een van zijn opvolgers, is uitgeweken naar de bosrijke contreien van Duitsland. De braamnoppen op de borst van het woudglasfragment doen namelijk vermoeden dat de Italiaanse glasblazer ook roemers heeft geproduceerd in een Duitse waldglashut. De laatste mogelijkheid is dat alleen de stempel zelf ‘aan de wandel is gegaan’. Bekijken we het fragment echter nog eens goed, dan is in één oogopslag te zien dat hier een uitmuntende vakman aan het werk is geweest. De romp met de holle buizen als pofmouwen, de molensteenkraag, de hoed en het hoofd met de aangeknepen oren, allemaal vrij uit de hand. Waar deze glasblazer precies aan het werk is geweest, mag dan niet helemaal duidelijk zijn. Wel weet ik zeker dat hij grote klasse had!